Op 7 en 8 oktober vond de tweede editie van het Pools Film Festival in Amsterdam plaats. Dit festival wordt georganiseerd door Stichting Poolse Cultuur NL, dit jaar in samenwerking met debatcentrum De Balie. Het festival trok veel belangstelling en had als titel: Looking East. Understanding Central Europe.

Deelnemers aan het evenement konden vier films bekijken over de geschiedenis en het heden van de regio, maar ook deelnemen aan discussies met deskundigen.

Het idee van het festival was om Midden-Europese onderwerpen onder de aandacht van een Nederlands publiek te brengen. De Midden-Europese geschiedenis wordt in Nederland nogal slecht geschetst, zowel in het onderwijs als in het publieke debat. Dit leidt tot misverstanden, verkeerde interpretaties en marginalisatie van dit cultureel rijke en geopolitiek zeer belangrijke gebied.

Ondertussen krijgt de kwestie Centraal-Europa nieuwe betekenissen in het licht van de 20 maanden durende oorlog in Oekraïne als gevolg van Russische agressie. De editie van het festival van dit jaar opende de mogelijkheid om te praten over wat het betekent om in de schaduw van Rusland te leven. Hoe het de angst voor Russische overheersing houdingen en mentaliteiten vormt, hoe het levenskeuzes bepaalt.

Dag 1

De eerste dag van het festival stond in het teken van de geschiedenis van Centraal-Europa in de context van de communistische Sovjetoverheersing. De bijeenkomst begon met een vertoning van de film ’’Mr Jones’’ (2019), geregisseerd door Agnieszka Holland. Het scenario is gebaseerd op het leven van een journalist uit Wales, Garreth Jones, die in de jaren 1930 de waarheid over de Grote Hongersnood in Oekraïne (1932-33) onthulde aan westerse landen. De Grote Hongersnood (Holodomor), vandaag de dag geclassificeerd als een misdaad tegen de menselijkheid, komt helaas zelden voor in Westerse geschiedenisboeken. Het verwijst naar de acties van Rusland, dat Oekraïens voedsel in beslag nam om het met winst op de wereldmarkt te verkopen, waardoor de Oekraïense bevolking veroordeeld werd tot een onvermijdelijke hongerdood, terwijl het Oekraïense onafhankelijkheidsstreven gebroken werd. Volgens verschillende schattingen kostte de Grote Hongersnood het leven aan 3 miljoen tot wel 12 miljoen mensen.
De fameuze Poolse regisseur Agnieszka Holland is in de volgende editie najaar 2024 onze eregast.

Garreth Jones betaalde zelf de ultieme prijs voor zijn compromisloze zoektocht naar de waarheid. Hij werd ontvoerd in Centraal-Mongolië en op 12 augustus 1935 op slechts 30-jarige leeftijd vermoord op bevel van de NKVD.

De vertoning werd gevolgd door een discussie met vier panelleden: Barbara Malak-Minkiewicz, Matt Steinglass, Anne-Lise Bobeldijk en Kateryna Kobchenko. De discussie begon met een korte presentatie van Bożena Kopczyńska, voorzitster van de Stichting Polish Culture NL, over de geschiedenis van de Poolse grenzen en had als doel het publiek, met Polen als voorbeeld, te laten zien hoe veranderlijk de grenzen van Centraal-Europese landen waren.

Deelnemers aan de discussie betoogden dat het veel gemakkelijker is om het hedendaagse Midden-Europa te begrijpen door het prisma van zijn geschiedenis. Dat de huidige militaire aspiraties van Rusland diep in de geschiedenis geworteld zijn en hoe de landen van de regio, geconfronteerd met de dominantie van één supermacht, vochten voor hun nationale identiteit.

De avond werd afgesloten met een vertoning van de film ‘’Jack Strong’’(2014), geregisseerd door Wladyslaw Pasikowski. Dit is een uitstekende actiefilm waarvan het script is gebaseerd op een waargebeurd verhaal, een van de spannendste spionageverhalen van de 20e eeuw. De film geeft een profiel van een Poolse legerkolonel, Ryszard Kuklinski, die de CIA-informatie verschafte over de oorlogsdoctrine van de USSR. Kuklinski nam enorme risico’s, maar volgens veel historici droeg hij als geen ander bij aan het terugdringen van het spookbeeld van een nucleaire oorlog tussen Oost en West.

Dag 2

De tweede dag van het festival gaf een blik op het heden en deed een poging om te begrijpen hoe de echo’s van de geschiedenis nog steeds weerklinken in de voortdurende oorlog in Oekraïne. Deelnemers aan het festival kregen de kans om te zien hoe diep de Russische agressie, die niet in 2022 maar in 2014 begon op de Krim en in de Donbass, zijn sporen heeft nagelaten bij de bewoners.

De eerste film die op de dag werd gepresenteerd, ‘’Klondike’’ (2022), geregisseerd door Maryna Er Gorbach, neemt het publiek precies mee naar 2014 en toont het leven van de fictieve personages Tolik en Irka, die op het punt staan ouders te worden. Het stel woont in de regio Donetsk, vlakbij de Russische grens, en hun voorbereidingen voor de geboorte van hun kind vallen samen met het neerhalen van een passagiersvliegtuig, vlucht MH17, en de Russische invasie in de Donbas. De film werpt niet alleen licht op geopolitieke grenskwesties, maar nog belangrijker op het leven van de mensen in de regio en laat de moeilijke en vaak onmogelijke keuzes zien waar zij voor staan.

Na de emotionele ontknoping van ‘Klondike’ en een korte pauze vond de laatste vertoning van het Festival plaats. “The Hamlet Syndrome” (2021), geregisseerd door Elvira Niewiera en Piotr Rosolowski, is een documentaire die het verhaal vertelt van vijf mensen die ermee instemden om deel te nemen aan een theatrale enscenering van Hamlet. De voorbereiding van de voorstelling moest een manier zijn om de trauma’s van de oorlog te verwerken. Niet alleen die van de strijd tegen de Russische agressor, maar ook die van de conservatieve houding die vaak bij bewoners in de Oekraïense samenleving heerst.

Het werken met de klassieke tekst bood de personages een veilige ruimte om hun emoties openlijk te uiten. Het feit dat Rusland tijdens de postproductie een grootschalige invasie van Oekraïne lanceerde, gaf een diepere betekenis aan de hele onderneming.

De filmvertoningen werden gevolgd door een discussie met de filmmakers en cultureel antropoloog en promovenda in de sociale wetenschappen, Anna Greszta. De gesprekspartners richtten zich op de effecten van de vijandelijkheden op de Oekraïense bevolking. In dit zeer persoonlijke gesprek werd sterk benadrukt dat de oorlog niet in 2022 begon, maar in 2014 tijdens de invasie van de Krim en Donbas. Elvira Niewiera sprak haar teleurstelling uit over de houding van de westerse landen, die volgens haar hun beloften aan Oekraïne niet nakomen. Op de vraag waarom ze er zo over denkt, zijn Niewiera en de andere geïnterviewden het erover eens dat het Westen bang is Rusland te verliezen en bang is voor mogelijke vergelding bij een mogelijke nederlaag. Deze angst beperkt de bereidheid om Oekraïne te helpen op weg naar vrijheid.

De gevolgen van de gebeurtenissen in Midden- en Oost- blijven ook voelbaar in het Westen. Hoe meer Rusland zijn invloedssfeer naar het westen verplaatst, hoe meer de landen van West-Europa voorbereid moeten zijn op de problemen die het centrale en oostelijke deel van ons continent tot nu toe heeft ervaren. De rationele stap is daarom om meer te weten te komen over de geschiedenis van de regio, te luisteren naar mensen daar en van hen te leren.

Uit de hoge opkomst, de betrokkenheid bij de discussies en de emotionele reacties van het publiek blijkt dat het festival zijn doel heeft bereikt en heeft bijgedragen aan een diepere kennis van Midden- en Oost-Europa. Of zoals Agnieszka Holland terecht zegt: “verhalen die niet tot het einde worden verteld, zullen Europa achtervolgen”.