De Stichting Polish Culture NL was dit jaar voor het eerst medeorganisator van de Europese Nacht van de Literatuur. Het evenement, dat plaatsvond op 28 juni in de Balie in Amsterdam, was onderdeel van het rijke programma van het Forum on European Culture, dat jaarlijks wordt georganiseerd onder auspiciën van de EUNIC (European Union National Institutes of Culture). Op uitnodiging van onze Stichting trad de Pools-Belgische filosofe, schrijfster en essayiste Alicja Gęścińska op in het programma van deze unieke avond. De titel van het evenement van dit jaar, Tegen onverschilligheid, is ontleend aan haar essay, dat de auteur bij de opening van de avond en dat de aanzet vormde tot verdere discussie. De volledige titel van het essay is Empathie tegen onverschilligheid: over totalitarisme en kunst als morele en politieke kracht.
De bedoeling van de organisatoren van de Europese Nacht van de Literatuur was om een discussie op gang te brengen over de rol van literatuur en haar morele kracht tegenover de versterking van populistische politieke krachten in veel landen, die vaak openlijk een totalitair machtsmodel voorstaan. Kan literatuur rechts-radicalisme en xenofobe houdingen verzwakken? Kan het angst en vijandigheid jegens ‘vreemden’ en culturele andersheid verschillen verminderen?
Gęścińska’s betoogde in haar essay dat elke kunstvorm – literatuur, muziek of schilderkunst – de kijker emotioneert door het perspectief van een ander mens te tonen en empathie voor hem op te wekken. Totalitarisme daarentegen is gebaseerd op onverschilligheid. Dit is de reden waarom kunst democratieën consolideert, omdat het iemand in staat stelt het standpunt van anderen te begrijpen.
In de eerste discussie benadrukten de geïnterviewden in het panel dat kunst vaak een stem geeft aan groepen die door het totalitarisme worden gediscrimineerd: etnische minderheden, vrouwen, homoseksuele gemeenschappen. Men vroeg zich ook af waarom mensen die ooit niet-radicaal waren in hun opvattingen zich aansluiten bij extreemrechts. Deelnemers aan de discussie waren onder andere: Yousra Benfquih, schrijfster, dichteres, tijdens haar rechtenstudie specialiseerde ze zich in de verdediging van mensenrechten (op uitnodiging van het Vlaams cultureel centrum De Brakke Grond), Lauren Bastide, Franse schrijfster, publiciste, houdt zich bezig met feminisme en geestelijke gezondheidskwesties (op uitnodiging van het Institut français NL) en Philipp Oehmke, schrijver en journalist, lange tijd VS-correspondent voor de Duitse media (op uitnodiging van het Goethe-Instituut Nederland).
Na de pauze ging het gesprek verder over de essentie van tirannie en de figuur van de tiran zelf in de context van de Europese literatuur. Met de hulp van Dimitra Kolliakou, een Griekse schrijfster (op uitnodiging van de Abasada van Griekenland in Den Haag), was het mogelijk om terug te gaan naar de wortels – naar de Griekse mythologie en drama. Ze noemde de figuur van koning Oedipus als voorbeeld en wees erop dat volgens de oude literaire conventie de tiran altijd gestraft werd voor zijn daden, wat heel anders is dan de moderne realiteit waarin tirannen meestal ongestraft blijven. De nieuwste roman van Dmitry Kolliakou, Kalypso, gaat over de tragedie van migranten in het Middellandse Zeegebied en contrasteert het traditionele Griekse concept van gastvrijheid genaamd ‘phylloxenia’ (bewondering voor vreemdelingen) met de hedendaagse xenofobie, die de ontkenning ervan is gebaseerd op angst voor vreemdelingen.
Het onderwerp van de slotdiscussie was de vraag: in hoeverre is en moet literatuur een politiek statement zijn? Aan de discussie werd deelgenomen door Alicja Gęścińska, Madura, een Estlandse dichteres en schrijfster (op uitnodiging van de Estlandse ambassade in Den Haag) en Olesya Khromeychuk, doctor in de geschiedenis en publiciste uit Oekraïne, die momenteel leiding geeft aan het Instituut voor Oekraïense Cultuur in Londen (op uitnodiging van de Oekraïense ambassade). De conclusie van de discussie was dat zelfs als we zelf niet betrokken zijn bij politiek, deze toch een enorme invloed heeft op ons leven en de regels van het spel dicteert, en dat literatuur zelf vaak een krachtig instrument is voor politieke actie. Uit dit gegeven komt de enorme verantwoordelijkheid van auteurs voort voor de boodschap die ze creëren. Het geschreven woord draagt ideeën en ervaringen door de tijd, waardoor culturen waarvan het bestaan en onderscheidend vermogen door totalitaire machten wordt ontkend, hun identiteit kunnen behouden, zoals nu het geval is met Oekraïne, dat met Rusland vecht voor zijn staat en culturele onafhankelijkheid.
De Europese Nacht van de Literatuur werd zeer goed ontvangen door het publiek en was zeker een succes voor zowel onze Stichting als de andere organisatoren. De avond werd afgesloten met de overweging dat totalitarisme geen nieuw fenomeen is en waarschijnlijk nooit helemaal zal verdwijnen. Literatuur maakt het echter mogelijk om de eerste vormen ervan bloot te leggen en ons te herinneren aan de gevaren die het met zich meebrengt. Hoewel de empathie die we door kunst ervaren niet genoeg is om de wereld tegen tirannie te beschermen, is het zeker een noodzakelijke eerste stap om ons ertegen te verzetten.
Monika Gimblett
U bent van harte uitgenodigd om de opname van de avond te bekijken – de video vindt u hieronder.
